Tepkime sonucu kıvılcım, alev ve duman üreten havai fişek gibi patlayıcı materyaller, insan dışı hayvanlara çeşit çeşit zararlar vermekte. Bunlar genelde insanlarla arkadaş olan hayvanları etkiliyor ve hayvanlarımızın bu patlayıcılara verdiği tepkileri de kolayca görebiliyoruz. Bu patlamalar, çiftliklere ya da başka alanlara kapatılmış hayvanların yanı sıra, hem kentsel çevrelerin içinde hem de dışında yaşayan diğer canlıları etkiliyor.
Hayvanların İşitme Organlarına Gelen Fiziksel Zarar
Birçok hayvanın duyma yetisi, insanlarınkinden çok daha hassas olduğu için, havai fişeklerin patlamaları onlar için bize olduğundan daha rahatsız edici olmakla kalmıyor; aynı zamanda duyuşlarını da daha ağır zedeleyebiliyor. Havai fişeklerin yaydığı ses 190 desibele kadar çıkabilir (bu ses, insan kulağında hasarın başlangıcı olan 75 ila 80 desibel aralığından 110 ila 115 desibel daha fazladır). Havai fişekler; kestane fişekleri, silah sesleri (140 desibel) ve bazı jet uçaklarından (100 desibel) daha yüksek sesler üretmektedir.
Havai fişek ile kestane fişeklerinin oluşturduğu sesler, işitme kaybı ve kulak çınlamasına (tinitusa) yol açabilir. Köpeklerin bir silahın ateşlenme sesine yakınlıktan kaynaklanan, sonuçları geri alınamayan işitme kayıplarından mustarip olduğu bilinmektedir.
Korku ve Stres
Bu zararlara ek olarak havai fişekler, onları korkutarak da hayvanlara zarar vermektedir. Hatta beklenmedik ve öngörülemeyen yüksek seslere tekrar tekrar maruz kalmak birçok hayvanda fobi oluşturarak gelecekte duyacakları yüksek seslere verecekleri panik tepkilerini artırabilir.
İnsanlarla arkadaş olan hayvanlarda, kaybolma olaylarının beşte birinin başlıca havai fişek ile fırtınalar gibi yüksek seslerden kaynaklandığı tahmin ediliyor.
Hayvanlarda havai fişeklerin etkisi, hayvanat bahçelerinde kolayca gözlenebilir. Havai fişeklerin sesinin, gergedan ve çita gibi hayvanların aşırı streslenmesine sebep olup, fil gibi hayvanları da gözle görülür bir biçimde etkiler. Ayrıca kemirgenlerin ses durduktan dakikalar sonra bile koşuşmaya devam ettiği gösterilmiştir.
Kimyasal Parçacıkların Zararlı Etkileri
Dahası, kestane fişekleri zehirlidir ve patlamaları solunması zehirli olan, PM10 gibi zararlı parçacıkları yayar. Halihazırda var olan hastalıkları kötüleştirebilir veya başkalarına yol açabilir. Bu yüzden de havai fişekler hem patlatıldıkları yerlerde hem de rüzgarın parçacıkları taşıdığı nispeten uzak yerlerde yaşayan hayvanlara bir tehlike arz eder. Ayrıca havai fişek ile kestane fişeklerinin kalıntılarının sindirim kanalına girme riski de bulunmaktadır. Hayvanların kestane fişeklerinin yapıldığı yerlere yakınlığı, gözlerde sık sık yanma ve hasara neden olmaktadır.
Bu kimyasal maddeler, astım gibi solunum hastalıkları olan insanlar için ne kadar zararlıysa, aynı zamanda kedi ve köpekler için de zararlıdır. Havai fişeklerin dikkatsiz kullanımı, olay civarlarında bulunan hayvanlarda sakatlık ve ölümcül kazalara yol açmanın yanı sıra hayvanlara zarar veren yangınlar da başlatabilir. İnsanları etkileyen bu tarz kazalar yaşandığında bunun üzerine konuşmamız olağandır, fakat böyle şeylerin insanlar kötü etkilenmediğinde bile, genelde diğer tür hayvanları etkilediğini unutmamalıyız.
Farklı Hayvanlar Havai Fişeklerden Nasıl Etkilenir?
Köpekler
İnsanlar 20,000 Hertz'ü aşan hiçbir şeyi duyamazken köpekler, bunun üç katı olan 60,000 Hertz'e kadar duyabilir. Köpeklerin bu işitsel duyarlılığı da havai fişek seslerinin onlara zararlı olabilmesinin sebeplerinden biridir. Sesten kaçamadıkları için oldukça yüksek bir stres seviyesi göstermektedirler.
Diğer birçok hayvan gibi köpekler de fırtınalar gibi yüksek sesler üreten başka olaylardan etkilenir. Fakat fırtınalar söz konusuyken seslerin yanı sıra önceden uyarı işaretleri bulunur ki hayvanlar sesleri en başından algılayabilsin. Bu, beklenti içinde acı çekmelerine neden olabilse de ani ve tanınmaz olan havai fişeklerin yaptığı gibi beklenmeyen bir korku yaratmıyor. Seslerden korkmak, yaşlı köpeklerde daha yaygındır.
Şehirde yaşayan bir sürü köpekte kestane fişeklerinin patlamaları yüzünden olumsuz semptomlar gözlenmektedir. Yaygın tepkiler arasında donup kalma ya da felç, kontrol edilemeyen kaçıp saklanma girişimleri ve titreme bulunuyor. Salya akıtma, kalp çarpıntısı, yoğun ses çıkarma, işeme ya da dışkılama, faaliyetlerin artması, aşırı tetikte olma ve sindirim sistemi hastalıkları gibi daha ağır belirtiler de bulunabilir. Bunların hepsi, yüksek seviyede bir rahatsızlığa işaret eder.
Köpeklerin havai fişek seslerine verdiği tepkinin, insanlardaki travma sonrası stres bozukluğuna benzerliğine dikkat çekmektedir. Lakin bu etki köpeklerde daha zararlı olabilir çünkü onların strese mantıklı bir açıklama getirme yetenekleri ya da korkularına karşılık vermelerini sağlayan hızlı bir bilişsel tepkileri yoktur. Dehşetin daha derin ve daha yoğun bir türünü hissetmeleri olasıdır. Bu, kişilik farklarından dolayı bazı köpeklerde daha fazla olabilen ses fobisine ektir. Köpeklerin hayatlarının ilk yıllarında fobi oluşumlarına özellikle hassas olduklarını unutmamak önemlidir. Onları havai fişekler gibi seslere maruz bırakmak, başka türlü olsaydı yaşamayacakları gelecekteki korku tepkilerine katkı sağlamakta. Her iki köpekten birinin havai fişeklere karşı dikkate değer bir korku tepkisi verdiği tahmin ediliyor.
Kediler
Havai fişeklerin kedilerdeki etkisi bu kadar apaçık değildir, ama saklanıp kaçmaya çalışmak gibi tepkileri köpeklere benzerdir. Fakat sahip oldukları korkulara rağmen kedilerin zehirlenme riski daha yüksektir. Kestane fişeklerinin atıldığı yerlere yakın olan çok sayıda kedi, fişeğin kendisini ya da parçalarını yemektedir. Buna ek olarak kestane fişeklerinin patlamaları yüzünden kör olabilir veya ağır bir biçimde yaralanabilirler.
Atlar
Zaten olası avcılardan dolayı sürekli tetikte olan atlar, aşırı dikkat durumlarından dolayı kolayca tehdit altında hissedebilir. Atlar aynı zamanda da stres ile korku belirtileri göstererek, firar edip kaçmaya çalışarak kedi ve köpeklere benzer davranabilir. Atların %79'unun kestane fişeklerinden kaynaklanan bir kaygı bozukluğu yaşadığı ve %26'sının da bundan yaralandığı tahmin ediliyor. Bazen havai fişeklere tepkileri çitlerin üzerinden atlama ve arabaların çarpabileceği tehlikeli yerlere kaçmaya çalışmak oluyor.
Kuşlar
Kestane fişeklerinin sesi kuşlarda kalp çarpıntısına ve hatta ürkerek ölmelerine bile yol açabilir. Kuşların hissettiği yüksek derecelerde stres, bulundukları yerleri geçici ya da kalıcı olarak terk etmeleri ile belirtilebilir.
Uçaklar gibi hava araçlarının geçtiği yerlerde Kreol ördekleri daha yavaş gelişir ve fazla ses olmayan yerlerde büyüyenlere kıyasla vücut kütleleri daha azdır. Bu seslerden etkilenen kar kazları, gün içerisinde yemek yemeye daha az zaman ayırıp bu eksikliği gece kapatmaya çalışır. Bu da dinlenme ile uyku vakitlerinin azalmasına neden olarak dolayısıyla da hayatta kalma oranlarını gitgide düşürür.
Havai fişekler yüzünden çıkan yön kaybı ve panik, kuşların binalara çarpmasına ya da denize uçmalarına sebep olabilir. Yüksek yoğunluklarda yuva kuran, koloni oluşturan kuş türleri (örneğin gümüş martıları), kestane fişeklerinin patlaması sırasında bu riske daha yatkındır. Yuvalarından ses yüzünden kaçan birçok kuş, ses sona erdiğinde yuvalarına nasıl geri döneceğini bilemez ve birçok yavru çaresiz kalır.
Omurgasızlar ile Küçük Omurgalılar
Omurgasızlar ile küçük omurgalıların uğradığı zarar, üstte bahsedilen hayvanlarınkinden daha az araştırılmıştır. Eğer patlamalar yaşam alanlarına yakın yerlerde gerçekleşirse, bu hayvanların zarardan kaçınmak için yapabileceği pek bir şey olmadığı düşünülmektedir. Havai fişeklerin bu hayvanlar için çok büyük patlamalar olduğunu dikkate almayı unutmayın. Yani onların alacakları hasarlar, diğer hayvanlarınkinden daha fazla olacaktır.
Havai Fişek Yerine Ne Kullanılabilir?
Havai fişeklerin yerine geçebilecek ürünler gittikçe daha da kabul görüyor: lazerli ışık gösterileri gibi! İtalya'daki Collecchio şehrinde kayda değer bir örnek var: O bölgenin insan dışı hayvanlarında panik yaratmadan da havai fişeklerin tadının çıkarılabileceği mesajıyla sessiz havai fişekler programlayan ilk şehirlerden biri. Fakat bu tarz bir gösterinin kuşlarda olumsuz etki yaratabilme olasılığı var.
Bazıları hayvanlara yatıştırıcı ilaçlar vermenin çözüm olduğunu düşünebilir, ama bu teklif, iki nedenden dolayı tatmin edici değildir: İlk olarak hayvanları sakinleştirmek için ilaç kullanmanın zararlı yan etkileri olabilir. İkincisi de havai fişeklerden etkilenen hayvanların hepsine ulaşamayız. Zarar gören hayvanlar, yalnızca insanlarla yaşayanlar değildir. Sadece şehirde yaşayan evcil hayvanları düşünsek bile sokakta ya da yalnız yaşayan hayvanlar da vardır. Dahası, evcilleştirilmiş hayvanlar, etkilenenlerin küçük bir kısmıdır. Doğada da olsa şehirde de, hatta çiftlikler ile sömürüldükleri diğer yerlerde de olsa, insanların ulaşamadığı tüm hayvanları dikkate almalıyız. Bu yüzden de tek tatmin edici çözüm, bizim için hayati bir öneme sahip olmayan havai fişek kullanımını bırakmak olacaktır.
KAYNAK: New York Post, Evrim Ağacı
Yazı: Animal Ethics
Çevirmen: Tuğçem Müge Gür
